Recensie: De vlucht van de familie Simon RECENSIE

Niet alles hoeft te zijn wat het lijkt. Wees gewaarschuwd. Met deze boodschap stuurt Rafael Cardoso zijn lezers op pad in de familiekroniek De vlucht van de familie Simon. Het verhaal gaat over een familie, die in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw deel uitmaakte van het bruisende culturele leven in Berlijn. Daarbij is het ook het verhaal rond de centrale vraag: Is iemand degene die hij van zichzelf maakt of is hij degene waartoe hij is voorbestemd. Indrukwekkend, mooi geschreven, maar vooral: razend interessant. 

Wie de stamboom op pagina 8 bekijkt, kan het niet ontgaan: de auteur is de achterkleinzoon van de hoofdpersoon uit De vlucht van de familie Simon. Dit gegeven maakt de inhoud van het boek niet per se betrouwbaarder, maar het geeft er wel een extra laag aan mee. De auteur wist tot aan zijn zestiende jaar niet dat hij van Duits/Joodse afkomst was en ook het familieverleden kende voor hem veel geheimen. Als zijn grootouders zijn gestorven, haalt hij hun huis leeg en stuit daarbij op een doos met foto's, brieven en documenten. Stukje bij beetje probeert hij de puzzel compleet te krijgen.

Hugo Simon, de overgrootvader van Cardoso, is een rijke bankier in Berlijn. De afgelopen twintig jaar heeft hij grotendeels besteed aan pogingen om de overstap van bezit naar cultuur te maken, zodat zijn dochters geen last zullen ondervinden van de vorige generaties Joden die rijk zijn geworden en nu neerkijken op degenen die in hun voetsporen treden. Simon omringt zich met bekende namen, zoals Brecht, Stefan Zweig, Albert Einstein, Thomas en Heinrich Mann. Daarbij heeft hij een grote kunstverzameling. Zijn vrouw Gertrud lijkt zich in eerste instantie vooral druk te maken over het welslagen van de lunches die ze verzorgt voor hooggeplaatsten en kunstenaars. Later wordt duidelijk dat ze wel degelijk diepgang heeft. 

Als Hitler in maart 1933 aan de macht komt, keert het tij. De Simons moeten vluchten en al hun bezit achterlaten. Als ballingen komen ze terecht in Frankrijk, waar ze ook al snel moeten vluchten. Uiteindelijk komen ze terecht in Brazilië, waar ze allerminst gewenst zijn. De vlucht van de familie Simon is vooral een verslag over het verlies van status en de gevolgen van het ontheemd zijn. Stap voor stap wordt de wereld van Hugo en zijn familie afgebroken, totdat ze volledig worden teruggeworpen op wie ze eigenlijk zijn. Of wie ze zouden willen zijn? Hugo verwoordt het als volgt: Hubert, dat was hij. Of was hij Hugo? Of was hij allebei, zoals het personage in zijn boek? Een man wiens naam geamputeerd was. Wat was hij een vreemd samenraapsel geworden: een Jood zonder godsdienst; een bankier zonder geld; een verzamelaar zonder zijn kunst; een boer zonder land. Hij was wat er overgebleven was. En van daaraf zou hij terugkeren.

Naast het verhaal van Hugo en Gertrud, is De vlucht van de familie Simon eveneens het verhaal van Cardoso's opa (Wolf Demeter), oma (Ursula) en oudtante Annette. Hoewel de verteller dezelfde blijft, kijkt de lezer afwisselend mee met Hugo en met de andere gezinsleden. Beide verhaallijnen ontwikkelen zich verschillend, doordat hun levens in Frankrijk uit elkaar getrokken worden. Daar waar Hugo en zijn vrouw 'veilig' kunnen vluchten, wordt Wolf opgenomen in een interneringskamp. Een wat vreemde rol is weggelegd voor beide vrouwen. Aanvankelijk lijkt Annette vooral verwend en ontevreden en brengt ze haar dagen vooral ziekelijk en pruilend door. Ursula daarentegen probeert het leven ook in Frankrijk gewoon door te laten gaan. Ze ontvangt nog steeds gasten en ze heeft nog steeds personeel. Later, als ook dit gezin opnieuw is gevlucht, ontstaat er een ommezwaai: Ursula wordt degene die klaagt, terwijl Annette haar leven weet op te pakken.

Cardoso laat logischerwijze een alwetende verteller aan het woord. Dat zorgt voor voldoende afstand en het creëert een schijnbare objectiviteit, waardoor het verhaal nergens het niveau van een tranentrekker krijgt.  'Schijnbaar', want echt objectief is het uiteraard niet. Hoewel de auteur veel onderzoek heeft gedaan naar de verschillende facetten van dit verhaal, blijft het een gefictionaliseerd verhaal over een familie. De politieke en maatschappelijke achtergronden zullen grotendeels correct en verantwoord zijn, de rest is invulling door de auteur. Maakt dit gegeven het boek minder 'waardevol'? Nee, integendeel! De vlucht van de familie Simon is juist door dit persoonlijke element een geweldig interessant werk geworden dat het meer dan waard is om gelezen te worden. De familie Simon moest alles achterlaten en in een nieuwe wereld opgaan en daardoor min of meer verdwijnen: Rafael Cardoso heeft ervoor gezorgd dat we nu weten wie ze echt waren. Melancholisch kan de lezer vaststellen: wat jammer dat we Hugo Simon niet echt hebben gekend.