Recensie: Panter in de kelder RECENSIE

Dolen in een innerlijke woestijn

Amos Oz werd op 4 mei 1939 in Jeruzalem als Amos Klausner geboren. Op zijn vijftiende verlaat hij het rechts-nationalistische milieu van zijn vader (zijn moeder had drie jaar daarvoor zelfmoord gepleegd), verandert zijn achternaam van Klausner in Oz en gaat in een linkse kibboets wonen. Inmiddels wordt hij wereldwijd gezien als een van de grootste hedendaagse schrijvers en geldt hij als kandidaat voor de Nobelprijs. Panter in de kelder, een kleine roman, verscheen voor het eerst in 1995.

Panter in de kelder is een roman vol verraad: geen onbekend thema voor Oz. In deze roman is de twaalfjarige Profi de verrader. Het is 1947 en de stad Jeruzalem is onrustig. De Britten houden de wacht in de straten, maar ‘s nachts wordt er geschoten en vallen er bommen. Volwassenen spreken over de Hebreeuwse staat die gesticht moet worden, als voorbeeld van gerechtigheid voor alle vervolgde joden van de wereld. Het spreken heeft iets dwangmatigs: alsof ze bang zijn dat er iets vreselijks gebeurt als ze stil zijn. “Over de schouder van de gesprekken en discussies gluurde soms die magere, grauwe, kille stilte, die ze altijd het zwijgen oplegden.” Tussen deze, vaak getraumatiseerde volwassenen, groeit Profi op. Profi is een ‘woordenkind’ en als hij op de muur van zijn huis leest dat hij een ‘laaghartige verrader’ is, start hij een zoektocht naar de inhoud van dit begrip.

De wereld van Profi is op zijn minst verwarrend. Terwijl zijn altijd-gelijk hebbende, veeleisende en kille vader de Britten haat: ‘Arrogante bezetters, die zich overal gedragen alsof ze heer en meester over de wereld zijn’, nuanceert zijn moeder deze opvatting en probeert ze begrip op te brengen. De houding van vader conflicteert met het principe ‘alles heeft minstens twee kanten’, dat hij predikt. Volgens vader is een verrader verachtelijker dan een moordenaar, maar volgens moeder kan iemand die van een ander houdt, geen verrader zijn. Vader schrijft in het geheim pamfletten tegen de Engelsen, moeder behandelt in het geheim gewonden strijders van de Ondergrondse.

Profi sluit een soort van vriendschap met Dunlop, een goedmoedige, ietwat sullige Engelse politieagent. Ze ontmoeten elkaar regelmatig in Orient Palace, waar Profi de Brit Hebreeuws leert en Dunlop Profi Engels bijbrengt. Profi heeft echter een dubbele agenda: als lid van de zelf-opgerichte Organisatie Vos is hij uit op geheime details over de plannen van de bezettingstroepen. Onder het mom van privéles is hij eigenlijk een mol, een spion: de panter in de kelder. Helaas zien de beide andere leden van de Ondergrondse, zijn vrienden Ben-Choer en Tsjita, het anders: zij zien in Profi een verrader.

Hoewel het perspectief bij een kind ligt, kijken we tegelijkertijd mee met de volwassen Profi. Vijfenveertig jaar later kijkt hij terug op zijn jeugd en ervaart hij nog steeds een mengeling van schaamte en verlangen. De afwisseling tussen beide perspectieven boeit en verrast. Zo schaamt de volwassen Profi zich nog steeds voor het feit dat hij destijds niet is weggelopen van de Brit toen hij de kans had. Anderzijds gaf de Brit hem alles wat zijn vader hem niet kon geven: warmte en vertrouwen. Tussen de regels door schemert steeds een niet-aflatend verlangen van de jonge Profi: het verlangen om gezien te worden, om ertoe te doen en om het goed te doen.

Tijdens zijn zoektocht naar de inhoud van het begrip ‘verraad’ ontdekt Profi dat zijn vraag niet zo eenvoudig te beantwoorden is. Door keihard te roepen dat hij Dunlop veracht, verraadt hij de Brit in zekere zin. De overeenkomst met Judas uit de Bijbel is duidelijk. Is vragen om vergeving een vorm van verraad binnen verraad? Is het verhaal vertellen gelijk aan iedereen verraden, of verraad je hen juist als je het verhaal niet vertelt? Deze diepgang maakt Panter in de kelder tot een roman ‘die ertoe doet’. Een sterk verhaal, vol twijfel en nuances. Door de jonge Profi tegenover de volwassen verteller te zetten, verliest het verhaal zijn kinderlijke, naïeve lading en krijgt het een interessante extra laag.

Aan het eind van de vertelling, als de VN besluit een Hebreeuwse staat toe te staan, komen vader en zoon dichter bij elkaar. Voor het eerste vertelt de vader over hoe het was om joods te zijn in een Poolse stad. Hoe zijn familie gepest en vernederd werd. ‘Nooit heb ik mijn vader zien huilen, niet voor die nacht en niet daarna. En eigenlijk heb ik het ook toen niet gezien: mijn linkerhand zag het.’