Recensie: Elias of het gevecht met de nachtegalen RECENSIE

Recensie: Elias of het gevecht met de nachtegalen - Maurice Gilliams

Maurice Gilliams debuteerde met Elias of het gevecht met de nachtegalen in 1936. Het werk bestond uit twee grote delen, ‘cahiers’, en een appendix met vier Franse gedichten.  Bij de heruitgaves van het werk reviseerde Gilliams elke keer de tekst, zodat er telkens ‘nieuwe edities’ verschenen. De grootste wijziging was echter het weglaten van het tweede ‘cahier’ vanaf de uitgaves van 1944.  De nieuwe uitgave door uitgeverij Polis gaat terug naar de originele tekst en bevat ook een omstandig naschrift met de ontstaansgeschiedenis, uitleg en tekstverantwoording van de hand van Filip de Ceuster, die op Gilliams doctoreerde.

Elias of het gevecht met de nachtegalen prijkt hoog op de erelijst van de Nederlandse literaire canon. Het werk wordt gezien als een van de prototypes van de modernistische novelles die tijdens het interbellum het levenslicht zagen. Het werk is een bildungsroman over de jonge Elias die het moeilijk heeft met de wereld zoals hij is en vaak vlucht in zijn fantasiewereld. Gilliams verklaarde het boek als een soort van autobiografie, maar niets is minder waar. Het is een geveinsde autobiografie, een Proustiaans zoeken naar zichzelf, zoals bijvoorbeeld ook Rilke voor zichzelf een andere jeugd uitvond.

Elias groeit op in een aristocratisch gezin in een kasteeltje in de buurt van Antwerpen. Hij is gefascineerd door zijn oudere neef Aloysius en trekt met hem vaak de natuur in . De beek speelt een belangrijke rol en staat symbool voor hun vlucht uit de beklemmende en beknottende sfeer van het kasteelleven. In de natuur zijn ze vrij en kunnen ze hun fantasie de vrije loop laten gaan. Gilliams componeerde de tekst als een sonate waarin de twee hoofdthema’s elkaar steeds afwisselen: werkelijkheid en fantasie, beknelling en vlucht, aristocratie en het werkelijke leven.

In het tweede cahier maken we kennis met de volwassen Elias. Hij is ondertussen architect, maar blijft worstelen met zijn fantasieën. Hij woont in Antwerpen dat aan uitbreiding toe is en bezoekt vaak samenkomsten van socialistische bonden. Elias bouwt een nieuwe sociale wijk aan de rand van Antwerpen. Daarvoor moet het natuurlandschap en de idyllische wereld van zijn jeugd wijken. Elias kan hier niet mee om en pleegt uiteindelijk zelfmoord. Dit tweede deel werpt een heel ander licht op het boek en De Ceuster verklaart het als een soort van Vlaamse politieke roman. Hij verwijst naar de opkomst van het socialisme in Vlaanderen en de Vlaamse ontvoogdingsstrijd.

Deze editie van Elias of het gevecht met de nachtegalen zorgt voor een totaal nieuw inzicht in het veelgeprezen werk, vooral door de heropname van het tweede ‘cahier’ en het omstandig onderzoek en de toelichting van De Ceuster. Het is niet langer een louter psychologische roman waarin een jongen op zoek gaat naar zijn innerlijke zelf en dweept met fantasieën; het is niet alleen meer een uniek taal-en vormexperiment uit het interbellum, maar het is ook een roman die iets uitlegt over Vlaanderen en de positie van het socialisme in de groei van Vlaanderen.

Recensie: Elias of het gevecht met de nachtegalen - Maurice Gilliams