M. De man van de voorzienigheid - Antonio Scurati RECENSIE

Recensie: M. De man van de voorzienigheid - Antonio Scurati

Mussolini, de man die wil treden in de voetsporen van keizer Augustus

M. De man van de voorzienigheid is het tweede deel van een trilogie waarin Mussolini centraal staat, van schrijver en columnist Antonio Scurati (1969). In een bijna epische roman poogt de hoogleraar literatuur een beeld te geven van Mussolini als man en Duce. In deel 1, M. De zoon van de eeuw, over de periode 1919 – 1924, werden de grote lijnen uitgezet. Daarin passeerden onvermijdelijk heel veel namen, waarvoor een personenregister is bijgevoegd. De sociaal-economische omstandigheden van Italië kwamen aan bod waar Mussolini handig gebruik van maakte: de vele onlusten ten gevolge van grote armoede, de aan hun lot overgelaten, ontevreden Italiaanse soldaten uit Wereldoorlog I. De (macht)strijd tussen communisten, socialisten en liberalen, in het parlement en op straat, zorgde voor nog grotere verdeeldheid in het land dat nog maar pas geforceerd een 'eenheid' geworden was (1861). In dit deel voerde geweld de boventoon dat werd gebruikt door en tegen heel veel personen met als dieptepunt de gruwelijke moord op het sociale parlementslid Matteotti, waarvoor (de fascistische knokploeg van) Benito Mussolini verantwoordelijk was.

M. De man van de voorzienigheid pakt de draad op bij de voor Mussolini ellendige nasleep van die moord. De man wordt gekweld door een afschuwelijke ontsteking in zijn darmen die hij wijt aan de Grote Oorlog, de massa, maar vooral aan Matteotti. 'Aan het lijk van Giacomo Matteotti dient de schuld van deze weerzinwekkende obstipatie te worden toegeschreven.' Mussolini, op sterven na dood, overleeft deze aanval op zijn leven, evenals andere van buiten af gepleegde aanslagen, vandaar 'de man van de voorzienigheid'.

Ook het tweede deel is ingedeeld met jaaraanduidingen, van 1925 tot en met 1932. Per jaar wordt alles wat de schrijver vermeldenswaard vindt, chronologisch verteld. Scurati wil een literaire roman afleveren en tegelijk een verantwoord historisch beeld geven. Daarom wordt elk afgerond geheel gevolgd door 'authentiek bronnenmateriaal': stukjes uit kranten, brieven, telegrammen, afgeluisterde gesprekken enz. Deze toegevoegde 'bronnen' verduidelijken het voorafgaande. Dit biedt de lezer houvast. Want Scurati laat niets onvermeld van hoe Mussolini meer macht kreeg én greep en uiteindelijk de alleenheerschappij had. In naam is hij minister-president, de facto dictator. Het parlement liet zich buiten spel zetten. Koning Victor Emanuel III en het Vaticaan knikken braaf 'ja en amen'.

Inhoudelijk gezien is dit deel gemakkelijker te lezen dan het eerste. Van de vele politici en fascisten zijn intussen de namen bekend en alleen de belangrijkste zijn overgebleven. Over hun eigenaardigheden, optreden en onderlinge geschillen wordt uitgebreid verteld.

Fragmenten, waarin Mussolini's klim omhoog naar de hoogste macht wordt beschreven, worden afgewisseld met die over zijn privé leven (huwelijk, dochter Edda, maîtresses).

Een groot deel van dit boek wordt in beslag genomen door de jarenlange gevechten om de nomadenvolkeren in Afrika op de knieën te krijgen, om het bezit van eindeloze zandvlaktes. Geen middel wordt daarbij geschuwd, zoals mosterdgas, concentratiekampen met onleefbare toestanden,  bommen op vluchtelingenstromen.  

In deze jaren is het nog Hitler die Mussolini als voorbeeld neemt en Europese leiders prijzen de Duce om zijn strijd tegen ziekten en armoede, om zijn werkverschaffing door de aanleg van aquaducten, kanalen en riolen. Italië is echter een politiestaat geworden waar gemarteld wordt, de doodstraf weer is ingevoerd en waar niemand meer zijn leven veilig is.

Scurati's schrijfstijl is hinderlijk retorisch; hij stapelt zinsdelen op zinsdelen, een opeenvolging van meer dan tien gelijkwaardige zinsdelen zijn geen zeldzaamheid. Van het gebruik van metaforen is de schrijver ook niet vies. Soms is de beeldspraak opvallend (mooi), zoals 'Heel het land had in die dagen kunnen vaststellen dat Turati, Giolitti en hun volgelingen geen zuilen van de vrijheid waren, maar eenvoudige kariatiden voor de sier.' Met zijn retoriek weet Scurati de krachtpatserige taal van Mussolini goed te vangen.

Dank zij de voortreffelijke vertaling van Jan van der Haar krijgt men een goede indruk van Scurati's schrijfstijl.

Dit tweede deel over Mussolini leest niet gemakkelijk; bovendien weet men eigenlijk al hoe de loop van de gebeurtenissen zal zijn. Maar toch heeft Scurati met M. De man van de voorzienigheid opnieuw een spannende, historische roman over een belangrijke periode in de geschiedenis van Europa afgeleverd.

Recensie: M. De man van de voorzienigheid - Antonio Scurati