Recensie: Vloed van vuur RECENSIE

‘Zo veel doden; zo veel vernielingen - waarvoor allemaal?' Twee jaar na het verschijnen van Amitav Ghoshs Rivier van mist, is er nu het derde en laatste deel van de Ibis-trilogie: Vloed van vuur. Gebaseerd op het archief van Neel, één van de hoofdpersonages uit de boeken, vertelt Ghosh de indrukwekkende geschiedenis van de gemeenschap van het voormalig slavenschip De Ibis.

Vloed van vuur begint in 1839, als de spanning tussen China en Brits-Indië op een hoogtepunt is. De Britten voeren Indische opium in China in: een bijzonder winstgevende handel die ervoor zorgt dat 15.000 Chinezen verslaafd zijn en dat de Chinese economie in grote moeilijkheden raakt door het wegstromen van het zilver (betaalmiddel). De Chinezen hebben een algemeen verbod op opiumsmokkel afgekondigd. De keizer blokkeert de haven van Kanton en eist de opiumvoorraden van de Britse handelaars op. De 20.000 kisten opium worden publiekelijk vernietigd. De Britse regering reageert furieus: ze verklaart China de oorlog en stuurt vier zwaar bewapende stoomschepen om de keizer te dwingen tot forse schadeloosstellingen. De oorlog is de boeken ingegaan als de Eerste Opiumoorlog.

Ogenschijnlijk was de aanleiding het verbod op opiumhandel; in werkelijkheid lag het anders: De Chinezen hanteerden al eeuwenlang strikte handelsvoorwaarden met de Europeanen en de Britten vonden dit onaanvaardbaar. Zij ambieerden een open en en vrije handel met China. De Hind is een van de vier schepen die opstoomt naar China. Aan boord is een bijzondere groep reizigers die we deels al kennen vanuit de eerdere delen van de Ibis-trilogie. Zo is daar Zachary Reid, op zoek naar zijn eerste liefde Paulette, maar in de armen van mevrouw Burnham terechtgekomen. Hij is ambitieus: de opiumhandel trekt en hij zou dolgraag compagnon worden in het bedrijf van Burnham.

Shireen Modi is eveneens aan boord. Haar man, Bahram-bhai is overleden en zij is vastberaden om een deel van de schadeloosstellingen op te eisen om de schulden van haar man af te betalen en de schande uit te wissen. In Calcutta monstert havildar Kesri Singh aan, samen met zijn compagnie. Hij is verstoten uit het leger van de Britten omdat zijn zuster medeplichtig zou zijn aan de moord op de broer van subedar Mirbhay Singh, de leidinggevende van Kesri. Kesri moet haar uitleveren en tot die tijd wordt hij door het leger als een paria behandeld. Om zich te onttrekken aan deze straf kan hij weinig anders dan zich als vrijwilliger melden voor de expeditie.

Met Vloed van vuur heeft Amitav Ghosh een rijke roman geschreven. Het perspectief ligt niet, zoals in veel andere romans, bij de rijke, blanke bovenklasse, maar bij de onderklasse. Keshri maakt daarbij de meeste indruk. Al bij het aanmonsteren op de Hind vermoedt hij dat hij zijn vaderland nooit meer terug zal zien. Daarnaast vecht hij natuurlijk niet voor zijn eigen land, maar voor de Britten en dat is anders: ‘Nu hij die gezichtsuitdrukking weer zag, besefte Kesri dat hij in een heel leven als soldaat nooit had geweten hoe het is om zo - zoals zijn vader bij Assaye had gevochten- te vechten voor iets wat van jezelf is; iets wat je bindt aan je vader en moeder en al degenen die hen waren voorgegaan, tot in het verre verleden.’ Na de tweede aanval, waarbij veel Chinezen omkomen, twijfelt hij helemaal. Diep in zijn hart weet hij dat zij zijn handelingen zal moeten verantwoorden in vele toekomstige levens, maar hij heeft een eed gezworen aan de Britten en kan zijn woord niet breken zonder schande.

Kenmerkend voor de Ibis-trilogie is het taalgebruik. Complex, want doorspekt met woorden uit de talen en dialecten van de verschillende personages. De exacte betekenis wordt zelden duidelijk (er is geen woordenlijst), maar je kunt meestal wel bedenken wat het zou moeten zijn. Op die manier bekeken lijkt de taal een metafoor voor de gemeenschap. Zoveel mensen met evenzovele verschillende achtergronden, die met elkaar moeten communiceren. Hun levens zijn met elkaar verstrengeld en ze zullen het met elkaar moeten rooien.

De personages zijn uiteenlopend, maar tegelijkertijd ontdek je dat ze ook veel gemeen hebben. Eenzaamheid is voor iedereen hetzelfde. Zowel Bahram-bhai als Zadig Bey blijken er twee gezinnen op na te houden. Shireen is eenzaam in het huis van haar broers en schoonzussen; Kesri heeft vrouw en kinderen achtergelaten en vecht voor een vreemd land; mevrouw Burnham is eenzaam binnen haar huwelijk: de liefde van haar leven was niet aanvaardbaar voor haar ouders.

Een andere overeenkomst is het feit dat velen van hen een onmogelijke keuze moeten maken. Bahram zit in de opiumsmokkel. Zijn eigen zoon raakt verslaafd. Stoppen met de handel zou leiden tot een faillissement, waardoor zijn andere gezin in India in gevaar komt. Kesri heeft trouw beloofd aan de Britten, maar ziet dat de strijd tegen de Chinezen oneerlijk is.

Wraak, hoogmoed en begeerte zijn eigenschappen die meerdere personages drijven bij hun handelen. Juist deze verdiepende lagen maken Vloed van vuur tot een rijk boek. De historische setting is alom aanwezig. Details die voor de gemiddelde lezer onbekend zullen zijn, de sociale hiërarchie -het kastensysteem-, conventies die in onze tijd vreemd aandoen, politieke systemen: dit alles draagt bij aan een uitdagend, intens verhaal dat je niet loslaat.

De manieren waarop de levens van de verschillende personages elkaar raken, maakt het boek diepgaand. De lezer zal soms moeilijk een keuze kunnen maken aan welke kant hij wil staan. Aan het eind, in 1841 als de Britten ook de tweede slag hebben gewonnen, wordt de grond in Hongkong geveild. Terwijl het grootste deel van de bemanning van de Ibis aan wal is, worden de zeilen gehesen en verdwijnt de schoener uit het zicht van de haven. De lezer blijft achter, gefascineerd door het fantastische verhaal, geschokt door de oneerlijkheid van de wereld. De woorden van Kesri blijven nagalmen: ‘Zo veel doden; zo veel verwoestingen - en ook nog eens toegebracht aan een volk dat zelf niet de aanval had geopend en dat de mannen die nu zo hun best deden om het te bedelven onder deze vuurzee geen kwaad had gedaan. Wat moest het betekenen? Wat was het doel?’