Recensie: De pop RECENSIE

“De samenleving is als kokend water: wat gisteren op de bodem lag, borrelt vandaag naar boven…” Je moet even slikken wanneer je deze dikke pil voor je hebt liggen. Het ruim 900 pagina’s tellende verhaal van Boleslaw Prus beslaat een belangrijk deel van de Poolse geschiedenis. Het verhaal, vergelijkbaar met de Franse Madame Bovary en de Russische Anna Karenina, werd in de periode 1887 tot 1889 gepubliceerd. Nu behoort het boek tot de Nederlandse Schwob-collectie. Is de roman, waarin Prus het leven van drie Poolse idealisten beschrijft, tegen de achtergrond van het maatschappelijk verval, de moeite van het lezen waard? Wanneer je leest met de tijdgeest van die periode in je achterhoofd, is ‘De pop’ een parel, voor elke ander blijft het boek saai en ondoorgrondelijk.

Prus beschrijft De pop het leven van drie idealisten. De oude romanticus Rzecki en de jonge positivist Ochocki vormen twee tegenpolen, protagonist Wokulski is een tussenvorm: hij lijdt als de Romantici, maar heeft ook de positieve blik van de Positivisten. Vanaf de eerste bladzijde verdient De pop je volle aandacht. De Poolse namen, de lange beschrijvingen en de gedetailleerde gedachtegangen zorgen voor een complex verhaal. Ook het mooie taalgebruik van de schrijver, geeft het verhaal een extra dimensie. Prus start zijn verhaal met Rzecki, de oude klerk, en Wokulski. Wokulski is koopman. Rzecki is zijn boekhouder. Al snel wordt het probleem van Wokulski duidelijk: hij is verliefd op dame Izabela, maar zij is een dame en hij is een simpele koopman. Vanaf de eerste bladzijden neemt Prus de ruimte de personages kritiek te laten uiten op het politieke systeem. De voorliefde voor Napoleon, de haat tegenover de joden: alles uit de geschiedenis krijgt een plaats. Daarbij uit rasechte Romanticus Rzecki zich negatief tegenover de maatschappij: “Handel is flauwekul…politiek is flauwekul…flauwekul is die reis naar Turkije… flauwekul is het ganse leven waarvan we ons het begin niet meer herinneren en het eind niet kennen… Waar is de waarheid?” Om de heren te kunnen begrijpen, om sympathie te kunnen krijgen is kennis van de wereldgeschiedenis noodzakelijk: vanwaar de liefde voor Napoleon? Vanwaar de haat tegen de joden? Waarom ‘lijdt’ Rzecki zo?

Wokulski raakt in een steeds grotere spagaat. Enerzijds wil hij geld verdienen en wil hij goede zakendoen. Anderzijds wil hij de liefde van Izabela winnen en geeft hij zijn geld uit. Deze innerlijke strijd wordt goed weergeven: hoeveel geld moet je uitgeven voor de liefde? De strijd tussen de Romanticus en de Positivist binnen Wokulski komt langzaam naar voren. Opmerkingen als “Ochocki heeft gelijk. De vrouw is een gemeen dier: ze vermaakt zich met wat ze niet eens kan begrijpen…” staan haaks op de acties die hij uitvoert om indruk te maken: hij koopt huizen, zoekt Izabela op en gaat een maatschap met haar vader aan. Tegen het einde van het eerste deel van het boek bekruipt je langzaam het gevoel dat Wokulski het schip in gaat.

Prus wisselt tijdens het verhaal van perspectief. Naast Wokulski komt Izabela steeds meer aan het woord. Prus toont op die manieren de twee sociale lagen: de laag met roem en geld, de laag zonder. De dagboekfragmenten van een klerk, Rzecki, maken van het verhaal een geheel. In het tweede deel van het verhaal vlucht Wokulski naar Frankrijk, waar hij kennismaakt met Geist, een man die een ontdekking gaat doen met metaal. Opnieuw ontstaat voor Wokulski een dilemma: Izabela of het geld en de uitvinding: “Er zijn twee wegen: de ene leidt naar onberekenbare hervormingen van de mensheid, de andere naar bekoring en zelfs, stel, de verovering van een vrouw. Welke moet ik kiezen…?” Deze strijd uit zich in het heen en weer reizen tussen de vrouw en het geld. Elke keuze die Wokulski maakt wordt opgevolgd door twijfel, een nieuwe keuze volgt. Langzaam tekent het noodlot van Wokulski zich af: kan hij überhaupt gelukkig worden? Ondertussen probeert Rzecki te redden wat er te redden valt. Hij doet alles om Wokulski te helpen, zelfs andere vrouwen aanbieden.

Tegen het einde van De pop krijgt het verhaal van Wokulski zijn definitieve vorm. Talloze Romantische kenmerken als de verheerlijking van de vrouw, het lijden en de sentimentalistische houding spelen een rol in het verhaal van Prus. Ook de kritiek op de maatschappij neemt hand overhand toe: “Handel in mensen is een afschuwelijke zaak en nog afschuwelijker is de handel in zichzelf.” Met De pop schrijft Prus zeker geen makkelijk of spannend verhaal. Toch maakt het verhaal indruk. De pop vormt een aanvulling op de Poolse geschiedenis door het verhaal en de literatuurstijl en de blik op de heersende maatschappij: “Voor mij bestaan er los van de taal slechts vier nationaliteiten.”