Recensie: Vrouwen van as RECENSIE

Alles is waar, behalve hetgeen niet waar is. Mia Couto's verhaal in Vrouwen van as is een op feiten en werkelijke personen gebaseerde fictionele herschepping. Hij vertelt over de laatste dagen van de Gazastaat en toont daarbij de oorlog met al zijn gezichten. Met een indrukwekkend gelaagd verhaal, vol beeldspraak, neemt hij de lezer mee naar een voor menigeen onbekende periode en vertelt hij het verhaal van Imani, de Afrikaanse vrouw van as: "'Ik heb je die naam gegeven om je te beschermen. Als je as bent, kan niets je pijn doen.'"

De vijftienjarige Imani woont in het Afrikaanse dorpje Nkokolani, waar oorlog heerst tussen de Portugezen en de VaNguni. Ze heeft twee oudere broers, die beide niet meer thuis wonen. Mwanatu volgt de Portugezen en Dubula kiest de kant van de VaNguni. Hij wordt, vanwege die keuze, verstoten door zijn familie die de Portugezen vertrouwen. Op een dag komt Germano de Melo, een Portugese sergeant, in het dorp. Imani ontmoet hem en trekt meer en meer met hem op. Kan deze sergeant haar en haar familie de broodnodige bescherming bieden in de harde oorlogstijd?

Imani's verhaal wordt onderbroken door brieven van de gedetacheerde sergeant aan staatsraad José d'Almeida. Daarin beschrijft hij de situatie in het Afrikaanse dorpje. Van binnenuit beschrijft de sergeant wat hij ziet, hoe het contact met de zwarten is en op welke manier de oorlog woedt in het kleine dorpje. De brieven vormen een podium voor kritiek. Niet alleen richting de Engelsen of de vreemde zwarten, maar ook tegenover zijn eigen volk uit de sergeant zijn bedenkingen: ook de Portugezen maken fouten. Hoe langer de sergeant in het dorpje verblijft, hoe meer zijn blik vertroebelt en hoe meer hij inziet wat de werkelijke gevolgen van de oorlog zijn. Voor iedereen.

Couto beschrijft het verhaal in Vrouwen van as vanuit twee perspectieven, namelijk die van Imani en de sergeant, en creëert daarmee een bijzondere situatie. Waar hij de lezer deelgenoot maakt van Imani's verhaal, door haar van binnenuit te laten vertellen, veroorzaakt hij met de zakelijke brieven van de sergeant De Melo een zekere mate van afstand. Met de brieven van de sergeant zorgt Couto voor een podium vol maatschappijkritiek en schijnobjectiviteit: “We mogen erg verschillend zijn, Europeanen en Afrikanen, en niemand twijfelt eraan dat ons ras superieur is, zelfs de arme negers doen dat niet, maar wat zijn onze angsten aan weerskanten van de oceaan gelijk!” De Melo’s onwetende houding, die langzaam verandert naar mate het verhaal vordert, laat de lezer menigmaal nadenken over de situatie. Zonder expliciet af te keuren, keurt Couto de Portugezen, maar ook de VaNguni en hun gedrag af, via de brieven van sergeant De Melo.

Vrouwen van as bevat meer dan louter een blik op de zwarte geschiedenis van Afrika en Portugal. Couto geeft op prachtige wijze weer hoe de cultuur van Imani en haar volk in elkaar zit. Het belang van dromen, de waarde van de rivier, de rituelen: prachtige beschrijvingen stellen de lezer in staat deelgenoot te worden van Imani’s cultuur. Daarbij confronteert hij de lezer menigmaal met de scheiding tussen zwart en wit. Niet alleen in het uiterlijk verschillen de mensen, ook de culturen en het gedrag verschillen, iets wat Couto impliciet én expliciet verwerkt. Unieke vergelijkingen, mooie vormen van beeldspraak en diepzinnige zinnen domineren in Vrouwen van as en maken de verschrikkingen van de oorlog en de verschillen tussen zwart en wit meer dan duidelijk: “De wreedheid van een oorlog meet je niet af aan het aantal grafzerken op het kerkhof. Die meet je af aan de lijken die niet begraven worden. Dat dacht ik terwijl ik me voorzichtig een weg baande tussen roofvogels, jakhalzen en aan stukken gehakte mensen.”

Naarmate het verhaal in Vrouwen van as verloopt, schetst Couto steeds duidelijker wat de oorlog met zich meebrengt. Helder wordt wat de grootste angst van de bevolking is: “‘Als de VaNguni’s winnen, zal ik nog altijd iemand kunnen zijn. Wat voor mensen worden we als de Portugezen winnen?’” Couto beschrijft met Imani en de sergeant de geschiedenis van onderaf. Hij beschrijft hoe heroïek en branie kunnen leiden tot bloedvergieten en vernietigingen. Hij beschrijft hoe het volk lijdt. Van binnenuit. “Het is niet de oorlog die om wapens vraagt, het is omgekeerd, het zijn de wapens die de oorlog laten ontstaan.”