Recensie: Birk RECENSIE

Recensie: Birk - Jaap Robben

Birk is de debuutroman van kinderboekenschrijver Jaap Robben. De inmiddels twee jaar geleden verschenen roman weet nog steeds in opspraak te blijven en schopte het zelfs tot een uitzending van De Wereld Draait Door. Robben heeft dan ook met zijn poëtische insteek een symbolisch, maar ook beklemmend verhaal neer weten te zetten over een jongetje dat zijn vader ziet verdrinken en moet leven met de daaropvolgende schuldgevoelens en consequenties. 

De titel Birk refereert naar Birk Hammerman, de vader van de negenjarige Mikael, die samen met zijn vrouw Dora en buurman Karl op een afgelegen eiland in de zee tussen Schotland en Noorwegen woont. Als de kleine Mikael op een dag te ver in zee gaat, verdrinkt zijn vader in een poging zijn leven te redden. Mikael, die niet in staat lijkt te bevatten wat er is gebeurd, zwijgt in eerste instantie en vertelt zijn moeder pas het hele verhaal wanneer ze hem ertoe dwingt. Er lijkt een breuk te ontstaan in de moeder-zoon verhouding en de negenjarige Mikael worstelt met schuldgevoelens en het verholen verdriet van zijn moeder.

De onthulling omtrent het lot van Birk markeert het eerste deel van het boek. In het daaropvolgende deel zien we Mikael opgroeien en de eerste tekenen van de puberteit vertonen. Hij helpt regelmatig buurman Karl met het sorteren van vissen en krijgt een groeiende interesse naar zijn lichamelijke veranderingen en verlangens. Zijn moeder houdt hem bewust op het eiland en verhindert hem het eiland te verlaten om met Karl de stad Tramsund te bezoeken. Mikael, evenals zijn moeder, lijken steeds verder weg te zakken in het isolement van het eiland. Terwijl Mikael zich stort op de zorg voor een meeuwenjong, stort zijn moeder zich steeds meer op de zorg voor haar jong, wat gaandeweg de roman voor een steeds beklemmendere en ongezonde situatie zorgt. 

Robben geeft een nieuwe draai aan de eilandroman door een modern isolement te creëren. Anders dan Robinson Crusoë die ongevraagd moet zien te overleven op een onbewoond eiland, heeft de familie Hammerman het afgelegen lot zelf gekozen. Mikael voert dan ook een onbewuste strijd tegen de isolatie en wordt verscheurd door de verplichtingen richting zijn moeder en het mogelijke leven wat voor hem op het vasteland ligt. 

Birk roept een levendig beeld op van de gure setting rondom het eiland en de simplistische overlevingsmiddelen die het huis biedt. Robben schrijft filmisch en direct, maar laat hoe dan ook veel aan de interpretatie van de lezer over. Birk staat bol van het symbolisme en vergt een zekere mate van tussen de regels lezen om de volledige omvang van de roman te begrijpen. De dialogen zijn kort en rechtaan, en weerspiegelen in zekere zin de onderlinge relaties van de eilandbewoners zonder dat daar langdradige monologen of uitleg aan te pas hoeft te komen. Deze directe stijl, ook deels te wijten aan Robbens toneelverleden, houden de roman toegankelijk en makkelijk door te komen.

De roman verkent de grenzen van normen en waarden rondom seksualiteit en hoe bekend te worden met deze intimiteit als de enige voorbeelden je moeder en je buurman zijn. Birk vertoont hierbij ietwat typisch Nederlandse literatuur trekjes, waarbij het voor Nederlandse auteurs haast onvermijdelijk lijkt om bij een coming-of-age verhaal van een jongen niet minstens één gedetailleerde aftrekscène te betrekken. Hoewel het in het verhaal functioneert als indicatie van het opgroeien van Mikael en het dus niet per se storend is, is het ook niet per definitie verrassend.

En belangrijk figuur in de seksuele ontwikkeling van Mikael lijkt buurman Karl, die gezien zijn afgelegen bestaan op het eiland bereid lijkt het bed met alles en iedereen te delen en dat niet onder stoelen of banken schuift.  Zijn objectificatie van vrouwen wordt haast als vanzelfsprekend op Mikael overgebracht, die zich er niet helemaal mee lijkt te kunnen verenigen. Maar ook in de figuur van Mikaels moeder worden de grenzen opgezocht en lijkt Robben zonder er expliciet op in te gaan een steeds diepere frons te creëren in het voorhoofd van zijn lezer. Deze frons wordt niet weggenomen naarmate de ontwikkelingen in de moeder-zoon relatie steeds stroever en daarmee schrijnender worden.

Robben weet met het beperkte aantal personages dat het afgelegen eiland biedt en een luttele hoeveelheid gebeurtenissen of plotwendingen een spannend verhaal neer te zetten. Het lijkt hem in de onderhuidse spanning te zitten, die je een onbehaaglijk gevoel geeft tijdens het lezen ondanks de tot de verbeelding sprekende setting. Robben weet te choqueren zonder directe aanwijzingen en te boeien zonder heftige gebeurtenissen. Hij creëert een coming-of-age verhaal tegen een onmogelijke achtergrond, maar weet het reëel te maken voor de lezer en deze langzaam maar zeker mee te zuigen in de benauwende praktijken die dit verlaten eilandje beheersen.

​Recensie: Birk - Jaap Robben